Vijf soorten vragen voor 1 beeld

Gisteravond de laatste bijeenkomst Beeldende Vorming met aandacht voor het inrichten van dit blog plus de laatste opdrachten. Wat ik in ieder geval heb geleerd is dat bloggen niet al te moeilijk is. Wat ik ook heb geleerd is dat leuke dingen er op zetten verslavend werkt en veel te veel tijd kost (alles wat niets met de opdrachten te maken had heb ik dan ook inmiddels verwijderd. Zonde van de tijd). En wat ik eigenlijk al wist is dat ik geen modern mens ben: ik wil mijn gedachten helemaal niet met wildvreemde bezoekers van een blog delen. Die houd ik gewoon voor me en deel ik eventueel, old school, in een face to face gesprek.

Maar goed, de opdracht van gisteravond luidde: kies een beeld en zet daar vragen bij die je aan leerlingen kunt stellen, en wel in de volgende soorten: een startvraag, een flink aantal onderzoeksvragen, analysevragen, speculatieve vragen en een concluderende vraag. Het beeld dat ik hiervoor gekozen heb is De Marskramer van Hieronymus (Jeroen) Bosch, vermoedelijk uit 1493 of iets later. Het hangt in Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam en werd in het verleden De Verloren Zoon genoemd naar een bijbelse interpretatie die tegenwoordig als achterhaald wordt gezien. De Marskramer staat in de huidige visie van (kunst)historici model voor het weerstaan van duivelse verleidingen na eerder al gezondigd te hebben en de keuze voor het bestaan als een arme, vrome pelgrim op het verdere levenspad. Het beeld zit, geheel in de traditie van de meesterlijke schilder Bosch, vol met symboliek waar geen eenduidig antwoord op bestaat en dat zich, vind ik, dus goed leent voor meerdere interpretaties door leerlingen uit de bovenbouw, groep 7 of 8. Het is een complex beeld dat veel uitleg behoeft, maar ook een rijk beeld met veel pedagogische aanknopingspunten.

Startvraag: Wie kent dit schilderij? Het heet De Marskramer en het is van Hyronimus Bosch. Om wie draait het schilderij? Wat is een marskramer? Uit welke tijd komt dit schilderij? Hoe zie je dat?

Onderzoeksvraag: Wat zien jullie op het schilderij? Een zwerver met een mand op zijn rug en een stok en een hoed in zijn hand. Hij draagt versleten kleren, een schoen en een slof en heeft verband om zijn been. Een boze hond. Een koe achter het hek en een ekster. Een vervallen huis met gaten in het dak en scheve luiken met een zoenend stel in de deuropening en een grijnzende vrouwenkop in het raam. Een plassende man naast het huis. Wat is dat voor huis? Het lijkt op een boerderij of een herberg. Wat zien we rechtsboven? Een figuur aan een galg boven op een heuvel. We zien een uil boven het huis die een vink of een meesje vangt. Er hangt ook een vogelkooi aan het huis. We zien een zeug met biggetjes.

Analysevragen: waarom loopt de marskramer weg van het huis/ de herberg? Kan hij het niet betalen om daar te zijn of wil hij juist heel snel weg? Wat gebeurt er allemaal in zo'n herberg? De vogelkooi aan de herberg staat voor het werkwoord vogelen, een middeleeuws woord voor sex. Waarom wil hij niet (meer) daaraan meedoen? Hij kijkt achterom. Hoe kijkt hij? Heeft hij spijt dat hij daar ooit is geweest of is hij bang voor de hond? Wat zou de betekenis kunnen zijn van de hond, de ekster, de koe, de pollepel aan zijn mars? De hond is een symbool voor de duivel. Hij gromt omdat de marskramer wegloopt van de verleidingen van de herberg. Maar hij heeft al eens toegegeven, hij is al eens gebeten door het kwaad, vandaar dat verband. De ekster, de koe en de plassende man staan symbool voor dronkenschap. De pollepel is een symbool van verspilling. De marskramer zelf is symbool voor zowel een zondaar (wat is dat?) als een tot inkeer gekomen zondaar. Wat gebeurt er met zondaars? Die gaan naar de hel, zoals zo mooi verbeeld door Bosch in andere schilderijen (kan de leerkracht laten zien) of eindigen in ieder geval aan de galg rechtsboven. De uil vangt een bontgekleurd, nietsvermoedend vogeltje. Wat betekent dat? Wees vroom en op je hoede, verleiding zit in een klein hoekje. Kijk maar naar die ondeugend grijnzende vrouw in het raam die uit is op jouw centjes!

Speculatieve vragen: Waar loopt de marskramer naar toe? Zou hij op reis kunnen gaan? Hoe zie je dat? Mars, hoed en stok, symbolen van de pelgrim (wat is dat?). Mars als rugzak of koffer. Stok tegen boze honden, hoed tegen kou en regen. Waar gaat hij naar toe? Hoe gaat het verder met de mensen in de herberg? Zal de pelgrim/marskramer ooit aankomen en vinden wat hij zoekt? Ai, dat is wel heel filosofisch...

Concluderende vraag: Wat is dit voor schilderij? Het is een waarschuwing tegen de duivelse verleidingen van het leven, zoals drank (de plassende man), sex (het vrijende stel) en verspilling. Dit leidt tot verval (de krakkemikkige herberg), verwonding (het verbonden been) en uiteindelijk de dood (figuur aan de galg). De keuze is aan de mens zelf: kies je voor de gevaarlijke verlokkingen of blijf je op het rechte pad? Dit is een klassiek schilderij, gemaakt in opdracht van de adel, met een stichtelijke, religieuze boodschap. Maar Bosch is een beetje ondeugend, vandaar de plassende man en het vrijende stel. Een modernist avant la lettre?

Als kind zag ik het schilderij voor het eerst in de televisieserie Floris (regie Paul Verhoeven, die driedubbel over het beschikbare budget ging waardoor de serie helaas maar 1 seizoen kende), waarin Jeroen Bosch in de aflevering De Harige Duivel volop meedoet als een licht anarchistisch genie die de gevestigde orde graag een beentje licht. Bosch portretteert een eenvoudige marskramer die eerst door de held Floris wordt gered van pestende soldaten en die hem daarna bijna verraadt aan zijn vijand, de hertog van Gelre. Bosch schildert deze opportunist na en legt aan het einde van het verhaal uit dat het waarschijnlijk slecht met hem zal aflopen (wijzend op de galg). De marskramer is een rol van Cor Witsche (Pipo!). Toch even een plaatje. De serie was in zwart-wit en dan is de overeenkomst met het schilderij (zelfs het grijze haar) helemaal verbluffend.